Кыыс кэтэһэр ыһыаҕы

А. Харлампьева тыла                                                 А.Варламова мелодията

Кыыс кэтэһэр ыһыаҕы

Саҥа таҥас таҥнаары,

Мэник уолан көрбүтүн

Тапталга кубулутаары.

Кыыс кэтэһэр ыһыаҕы

Оһуокайдыыр оһуокай,

Эһиэкэйдиир эһиэкэй

Дьахтар кэтэһэр ыһыаҕы

Саҥа ытарҕа кэтээри,

Дьоһун дьолун бар-дьоҥҥо

Итэҕэтэн ааһаары.

Дьахтар кэтэһэр ыһыаҕы

Оһуон-оһуон оһуокай,

Эһиэн-эһиэн эһиэкэй.

Эмээхсин кэтэһэр ыһыаҕы

Саҥа былаат баанаары,

Түһүлгэҕэ олорон

Былыргытын санаары.

Эмээхсин кэтэһэр ыһыаҕы.

Оһуокайдыыр оһуокай,

Эһиэкэйдиир эһиэкэй.

Ыһыах

М. Ефимов тыла                                      В. Шадрин мелодията

Күөхтээх сайын,

Самаан сайын

Эргийбитин көрсүһэ,

Ыһыах, ыһыах

Тула түмсүҥ сиэттиһэн

Чорооннордоох,

Чохоолордоох

Кэриэ айах кэккэлэтэ

Кымыс, кымыс,

Саамал кымыс

Саргыбытын үрдэттэ.

Ыһыах күнэ,

Оонньуу күнэ

Оһуохайдыыр бититэ

Сүрэхпитин,

Сүргэбитин

Күҥҥэ тиэрдэ көтүттэ.

Ыһыах

М. Осенняя тыла норуот матыыбынан     

Һыт-тыа, һыт-тыа Үрдүк Айыы

Һыт-тыа, һыт-тыа Таҥараттан,

Һыт-тыа, һыт-тыа Күн Күбэй

Һыт-тыа, һыт-тыа Ийэттэн

Һыт-тыа, һыт-тыа Айыллаахтаан

Һыт-тыа, һыт-тыа Сылдьаахтыыбын.

Һыт-тыа, һыт-тыа Сүргэлэрим
Һыт-тыа, һыт-тыа Көтөҕүллэн,
Һыт-тыа, һыт-тыа Дойдукабар
Һыт-тыа, һыт-тыа Тиийэммин
Һыт-тыа, һыт-тыа Ыһыахтарыгар
Һыт-тыа, һыт-тыа Сылдьаммын.

Һыт-тыа, һыт-тыа Алгыс ыллаан

Һыт-тыа, һыт-тыа Сирбин-уоппун

Һыт-тыа, һыт-тыа Аһатаммын

Һыт-тыа, һыт-тыа Быйыл сайын

Һыт-тыа, һыт-тыа Итии-куйаас

Һыт-тыа, һыт-тыа Сабыытаата.

                                               Һыт-тыа, һыт-тыа Дьонум сэргэм

                                               Һыт-тыа, һыт-тыа Сирим-дойдум

                                               Һыт-тыа, һыт-тыа Үөрдэ-көттө

                                               Һыт-тыа, һыт-тыа Өрө тыынна

Һыт-тыа, һыт-тыа Уруй-туску

Һыт-тыа, һыт-тыа Туругурдун.

Куех тунах тойуга

Түһүлгэҕэ ыҥырар туойуу

С.Зверев тыла                                                                     

В.Никаноров мелодията

Оһуо-оһуо оһуокай,

Эһиэ-эһиэ эһиэкэй,

Уорай халлаан оройдоох,

Орой күнүм банаардаах,

Тэргэн ыйым чимэчилээх,

Уоттаах чолбон сирдьиттээх,

Оһуор сайын олбохтоох,

Ойуу-бичик оонньуурдаах

Оҕо киһи ойоҕостоох

Оһуокайдыыр оонньуубут.

Эдэр дьахтар эркиннээх

Эһиэкэйдиир үҥкүүбүт

Сибэккилээх кырдалга

Сириэдийдэ, сэгэрдээр,

Томтор сирим кырсыгар

Туругурда, доҕоттоор!

Тоҕус унаар муннуктаах,

Үс күөгэйэр түбэлээх

Түөллэр солко түһүлгэбит

Төлөһүйэ төрүттэннин

Биргинньхтиир кыылларым

Бичиктэргэ дьэргэлгэннээх,

Орулуостуур кустарым

Ойууларга толбонноох,

Оһуохайдыыр ураҕас

Оҥоллоро дьуолкалаах,

Алгыстардаах аар баҕах

Дьаарбаҥнара аччылаах,

Аҕыс иилээх-саҕалаах

Айгыр ыһыах аһылыннын,

Төрүт ыһыах төрүттэннин, 

Төрүөх ыччат көрүлээтин,

Кур эһиэкэй күөрэйдин!

Оһуокайдыыр оһуокай!

Төрүттэрбит төлкөтө,

Өбүгэбит үгэһэ,

Былыргыттан быстыбат,

Эргэ дьылтан эстибэт.

Эбир ыһыах ыһылынна,

Эҕэй оонньуу эргилиннэ, 

Эһиэкэйдиир эһиэкэй.

Үс саха уеруутэ

Уйгу- быйаҥ Ыһыах

  Былыр биһиги өбүгэлэрбит кыыдааннаах кыһыны туораан күөххэ үктэнэн, сүөһүлэрэ-сылгылара этэҥҥэ сыл тахсан бэс ыйыгар Үөһээ айыыларга үөрүүлэрин үллэстэн, Аан Ийэ дойдуларыттан көрдөһөн араас көрүҥнээх ыһыахтары ыһаллара: тунах ыһыаҕа, салама ыйааһын ыһыаҕа, кулун үрдэм ыһыаҕа, дьөһөгөй ыһыаҕа уонна да атын ыһыахтары. өбyгэлэрбит сиэр-майгы быһыытынан Үөһээ Үрдүк Аар тойонтон көрдөһөн-ааттаһан алгыс этэллэрэ, айылҕа араас элбэх таҥараларыгар айах тутан аһаталлара, уохтаах кымыһынан күндүлүүллэрэ, алгыыллара, оһуохай үҥкүүтэ дьиэрэйэрэ.

         1991 сыллаахха Саха сирэ сувереннай республика статуһун ылынан баран, биир биһирэбиллээх хардыытынан, өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин ыһыаҕы Саха национальнай бырааһынньыгынан билинэн – бэс ыйын 21 күнүгэр атаарарга Верховнай Совет президиумун ыйааҕа тахсыбыта.

Ааспыт дьыллар мындааларын арыйан:

  Этэр тыл, саҥарар саҥа киһи ис эйгэтин, өйүн санаатын көрдөрөр, бэлиэтиир. Саха тыла олус баай, уус-уран, бэйэтэ туспа дириҥ историялаах, түҥ былыргыттан силис-мутук тардар  кырдьаҕас тыл буолар. Аҥардас олоҥхобут тылын-өһүн ылан көрүөх. Дэлэҕэ даҕаны саха тылын, фольклорун маҥнайгы үөрэтээччилэрэ, чинчийээччилэрэ О.Н.Бетлингк, Э.К.Пекарскай, С.В.Ястремскай, В.Л.Серошевскай о.д.а. сөҕүөхтэрэ- махтайыахтара дуо?

 Ити учуонайдар үөрэппит, ырыппыт кэмнэриттэн ыла элбэх сыл ааста, олохпут сайдан иһэр, инники диэки дьулурҕатык, тэтимнээхтик хардыылыыр. Ол аайы биһиги туттар тылбытыгар, саҥарар саҥабытыгар саҥа өйдөбүл киирэн иһэр. Ол быыһыгар, биллэн турар, сорох киириэ да суох  тыл киирэр, сорох умнуллуо суох да тыл умнуллар.

 Биһиги тылбытыгар ордук нуучча тылын сабыдыала улахан. өссө 1928 сыллаахха, Алтан Сарын суруйан турар: *Тыл даҕаны син туттар сэп кэриэтэ, онон бу билиҥҥи олох быһыытыгар үрдүкү тупсаҕай (совершенный) массыынанан киһи үгүс үлэни толорон, тосхолун дөбөҥнүк ситэрин кэриэтэ, тупсаҕай тыл көмөтүнэн киһи эмиэ эрэйэ суох дөбөҥнүк бары наадатын ситиэхтээх. Ону өйдөөн тураммыт, биһиги даҕаны бэйэбит тылбытын бу сибилиҥҥи олох хараҕар сөп түбэһэр гына барҕардан, сайыннаран, тупсаран иһиэх кэриҥнээхпит*- диэн.

 Алтан Сарын эппитин курдук, төрөөбүт тылбытын сайыннарыы боппуруоһа билигин суолтата улахан, үгүс үлэни, чинчийиини эрэйэр. Хомойуох иһин, билигин тылбыт наар үчүгэй эрэ өттүтүнэн сайдан иһэр диир кыахпыт суох. Аһара түһүү, нуучча тылынан олус үлүһүйүү баар. Эдэриттэн эмэнигэр, кыратыттан кырдьаҕаһыгар тиийэ нууччалыы-сахалыы бутуйан саҥарыы күннээҕи олохпут дэлэй көстүүтэ буолла.  Биир өттүнэн төрөөбүт тылбытын сыыһырдан-дьадатан эрэрбитин өйдүүргэ дылыбыт, иккис курдук эмиэ да онно улахан суолта уурбаппыт.

  Саха тылын дьадаҥы ыарахан, өйдөммөт, киҺи саныыр санаатын, толкуйдуур толкуйун кыайан эппэт, толору тиэрдибэт диир дьоннор баар буолааччылар. кинилэр нуучча тылын нууччалыы саҥаралларын нуучча тылын кыбытан, тылларын "чопчулуулларын", "өйдөнүмтүө" оҥороллорун ордороллор. Итиннэ өссө П.А.Ойуунускай эппиэттээн турар: "Дьон үгүс өттүлэрэ этэр этилэр: саха тылынан киһи саныыр санаатын толору эппэт, тылбыт дьадаҥыта бэрт,- диэн суруйар да дьоммут муҥатыйар этилэр: тылбыт тырымныыр күлүмэ, кырааската суох диэн...

  Хайа да омук ыанньыйбыт санаата тылынан түмүллэн этиллибэккэ буолбат этэ. Онон саха да омук тылынан саныыр санаа этиллибэт сокуона суох буолуо - диирим...

  Былыргы олох уларыйан испитэ үгүс үйэтэ буолан эрэр, онон саныыр санааны билигин даҕаны тылынан дьүһүннээн этэргэ бириэмэтэ кэллэҕэ буолуо дии саныыбын" - диэн.

  Билигин сахалыы тылынан саҥарыахтааҕар, төрүт да төрөөбүт тылларын билбэт дьон элбэхтэр.

  Сахалыы ыраастык саҥарыы, тылбыт дьылҕатын, сүппэккэ-өспөккө сайдыаҕын туһунан биһиэхэ маннык кинигэлэри ааҕыаххытын сөп: